Thema's en voorbeelden Vroegmoderne letterkunde

Wie vandaag de dag het woord ‘kasteel’ gebruikt, heeft hoogstwaarschijnlijk de definitie van de Van Dale voor ogen: een versterkt gebouw, burcht of slot. In de 17^e en 18^e eeuw, de tijd waarin deze bouwwerken bewoond (en soms) gebouwd werden, was de betekenis van het woord ‘kasteel’ niet zo eenduidig, aangezien er ook andere woorden in omloop waren voor gebouwen die nu kasteel genoemd worden, en omdat met het woord ‘kasteel’ ook verschillende zaken aangeduid konden worden. Kijken we bijvoorbeeld naar het huidige Muiderslot, Huis Doorn en Kasteel De Haar, dan zijn dit gebouwen die nu onder de noemer ‘kasteel’ vallen, maar van oudsher respectievelijk slot, huis of kasteel genoemd worden. Daarnaast kon met het woord ‘kasteel’ ook bijvoorbeeld een groot schip worden aangeduid. Waar kastelen in de middeleeuwen vooral een verdedigende functie hadden, werd bewoonbaarheid in de periode vanaf 1600 belangrijker.

In dit eindwerkstuk wordt in zo groot mogelijke gedigitaliseerde corpora onderzocht hoe in de vroegmoderne Republiek het woord ‘kasteel’ gebruikt is. Dit alles in opdracht van de Kastelenstichting, en onderzoek naar Engelse tradities. Het feit dat de uitdrukking ‘my home is my castle’ bestaat, laat al zien dat Engelsen het woord ook bruikbaar achten voor mensen die zelf niet tot de adel behoorden.

Op basis van dit onderzoek kan gesteld worden dat tussen 1550 en 1800 de term ‘kasteel’ voornamelijk in de betekenis van een versterkte vesting werd gebruikt. Hoewel betekenissen als oorlogsschip, gevangenis en adellijke woning ook voorkwamen, was het beeld dat men van een kasteel had toch dat van een versterkt fort ter verdediging. Hier kon men verschillende termen voor gebruiken, uit de literatuur en kranten komen geen verschillen in betekenis naar voren tussen de woorden ‘kasteel’, ‘slot’ en ‘burcht’. Na 1800 blijft deze betekenis nog even bestaan, maar is een omslag te zien die het kasteel in een meer vredelievende context plaatst: huiselijkheid en leefbaarheid worden de belangrijkste functies van het kasteel.

In dit onderzoek staan drie anti-contraremonstrantse pamfletten uit 1619 centraal. Er is onderzocht hoe de gebrachte boodschappen zijn vertolkt. Deze pamfletten komen uit de tijd van de Bestandstwisten, een strijd tussen twee religieuze groepen genaamd de remonstranten en de contraremonstranten. De onderzoeksvraag die daarbij gesteld is, luidt: Welke boodschappen vertolken pamfletten 2859, 2860 en 2945, hoe doen ze dit en waarom?

In het theoretisch kader zijn verschillende studies besproken die ingaan op de manier waarop boodschappen worden vertolkt in pamfletten en hoe verklaard kan worden dat er voor een bepaalde wijze van vertolking is gekozen. Twee studies wijzen op de belangrijke rol van metaforiek: overdrachtelijk en beeldend taalgebruik. Daarnaast laat een studie zien dat de presentatievorm van een pamflet, zoals een dialoog of allegorie, ook op een bepaalde manier een boodschap overbrengt. Uit onderzoek blijkt dat bijna de helft van de vroegmoderne pamfletauteurs predikant was en dat predikanten ook vaak het onderwerp waren in pamfletten. De mogelijkheid dat in dit pamflettendrietal ook een predikant als auteur betrokken kan zijn geweest, heeft geholpen om een verklaring te vinden voor bepaalde keuzes in de vertolking van de boodschap. 

De onderzoeksvraag is beantwoord door elk pamflet grondig te lezen en de inhoud daarvan kort samen te vatten. Vervolgens is aan de hand van een metaforen- en vormanalyse onderzocht op welke wijze de boodschappen zijn vertolkt. Om deze bevindingen te verklaren, is contextgericht onderzoek gedaan. Zo is gekeken hoe genoemde personen en hun leer rond 1619 bekendstonden. Daarbij is aan de hand van de inhoud van het pamflet de mogelijke herkomst van de auteur betrokken bij de verklaring van de manier waarop de boodschap is gebracht.

De pamfletten kwamen qua boodschap voor een groot gedeelte overeen: de lezer moet niet meegaan in de leer en de handelingen van de contraremonstranten want deze is duivels, vals en dom. Vormen worden daarbij ingezet om de tekst voor de lezer vermakelijker te maken en de lezer op die manier onderwijs middels een waarschuwing te geven. Metaforen en stijlmiddelen worden voornamelijk ingezet om contraremonstrantse personen en de leer belachelijk te maken. Bijzondere en nieuwe voorbeelden hiervan zijn beelden uit Bijbelteksten die de pamflettist heeft verdraaid. De visie die de auteur(en) in de pamfletten hebben neergezet, komt redelijk overeen met de remonstrantse visie op de contraremonstrantse personen en hun leer.

In dit eindwerkstuk stelt de student de vraag met welke achterliggende gedachte het Oost-Nederlandse dialect naar voren komt in het Nederlandstalige komische toneel van 1615 tot 1800. Hoewel spot een voor de hand liggende verklaring is, werd het Oost-Nederlandse dialect zoals bleek vooral ingezet als sociolect om de oorsprong of status van karakters te benadrukken in het kader van de modernisering van het komisch toneel. Het gebruik van dialect blijkt met name voor toneelschrijvers een makkelijke manier te zijn geweest om hun toneelstukken van de gewenste couleur locale te voorzien. De analyse richt zich op de genre-specifieke kenmerken uit het komisch toneel waarin dialecten voorkomen, de karakteristieken van het Oost-Nederlandse dialect in de betreffende periode, hoe het Oost-Nederlandse dialect naar voren komt in het komisch toneel van de periode en ten slotte wat het verband is tussen komisch vermaak en het gebruik van het Oost-Nederlandse dialect in het komisch toneel van 1615 tot 1800.

In dit eindwerkstuk is het analytische model van het creatieve veld van een stad van Allen Scott (2010) toegepast op de toneeldrukindustrie van zeventiende-eeuws Amsterdam. Sociale netwerken en kennisuitwisseling liggen ten grondslag aan het model, dat de verschillende ‘cirkels’ blootlegt waaruit een creatieve industrie bestaat: de eerste cirkel is de kernsector, de tweede betreft aan de kernsector complementaire beroepen, de derde cirkel is de bredere arbeidsmarkt daaromheen, de vierde cirkel bestaat uit contextuele componenten en de vijfde cirkel betreft politieke figuren. Het analysemodel gaat uit van het idee dat de kernsector die de binnenste cirkel claimt, het voor die creatieve industrie onmisbare beroep betreft waarmee alle andere cirkels verbonden zijn. De hypothese in dit eindwerkstuk is dat ofwel de drukker-uitgever ofwel de acteur-dichter de binnenste cirkel mag claimen.

De factoren die gemeten zijn om te kunnen concluderen of de uitgever-dichter óf de acteur-dichter aanspraak maakt op de kernsector, zijn hun sociale bereik en beïnvloedingsrelaties met andere personen uit andere cirkels in het creatieve veld van Amsterdam. De student selecteerde twee personen: één uitgever, Jacob Lescaille, en één auteur, Adam Karelsz Van Germez, en vulde Scotts model in met de omstandigheden van hun directe werkomgeving, oftewel hun sociale netwerken in de stad. Er werd bepaald wie het grootste en sterkste web spon – hun bereik – en wie middels eenzijdige of wederzijdse beïnvloedingsrelaties onlosmakelijker was verwikkeld met het creatieve veld van de Amsterdamse toneeldrukindustrie. Twee op die maatstaven gestoelde deelvragen assisteren bij de beantwoording van de centrale vraag: wie had het grootste bereik over het gehele creatieve veld – dat wil zeggen, wie was onderdeel van de meeste, breedste en sterkste sociale netwerken – de auteur of de uitgever? En: wie beïnvloedde het veld het meest en wie werd andersom het meeste door het veld beïnvloed?
              Vertrekt het onderzoek vanuit de veronderstelling dat er een duidelijk verschil tussen de sociale netwerken van de uitgever-dichter en acteur-dichter aan te wijzen zou zijn, het eindigt juist verzoenend. De twee mannen hebben mogelijk gedeeld in een vriendschap die hun carrières vooruit hielp en daarnaast vertoonden hun sociale netwerken een opvallend aantal overeenkomsten. Ten eerste onderhielden beiden sterke relaties met actoren uit twee van de vier sociale cirkels van Scotts model: Lescaille met zijn tweede en vijfde cirkel, Van Germez met zijn eerste, oftewel eigen cirkel, en derde cirkel. Daarnaast maakten zij gebruik van een soortgelijke tactiek om vriendschappen te bekrachtigen: ze zetten hun schrijfproducten ervoor in. Tot slot gingen zij beiden een strategisch huwelijk aan ter bevordering van hun carrière én was hun directe werkomgeving een sociale brandhaard voor toneelarbeiders en -liefhebbers, waar constant creativiteit en kennis werd uitgewisseld. De voorlopige conclusie is daarom dat Lescaille als uitgever-dichter en Van Germez als acteur-dichter evenveel aanspraak maken op de kernsector van de toneeldrukindustrie van zeventiende-eeuws Amsterdam.

In dit eindwerkstuk is onderzocht in hoeverre het beeld dat van Oost-Indië werd gegeven in Nederlandse zeemansliedjes uit de periode 1602 tot 1800 afwijkt van het beeld dat we uit andere vroegmoderne teksten kennen. Eerder onderzoek liet zien dat in reisteksten en -journaals uit deze periode de Indische bevolking wordt afgebeeld als dierlijk, inferieur en heidens. De hypothese was dat zeemansliederen hiervan konden afwijken, aangezien ze uit een maritieme cultuur voortkwamen en niet gericht waren op kennisverspreiding (zoals in reisteksten en -journaals wel vaak het geval is). Daarnaast verspreidden liederen zich over een veel groter publiek dan gedrukte teksten. De zeemansliederen kunnen dus een groter bereik hebben gehad. De andere doelgroep, vertelsituatie en groter bereik konden invloed hebben op het beeld dat werd gegeven..

Om antwoord te geven op de hoofdvraag zijn 36 zeemansliederen onderzocht aan de hand van een imagologische theoretische model, zoals geformuleerd door Manfred Beller en Joep Leerssen. Een beeld of image wordt in dat model opgevat als een mentale of literaire representatie, waarin (on)bewuste culturele vooroordelen en waarden verpakt zijn. Het beeld van de Ander hangt samen met het beeld van de Zelf: de Ander wordt gezien als iets wat de Zelf niet is, met zelfverheerlijking als doel. Bij imagologisch onderzoek wordt op woordniveau gekeken naar teksten om erachter te komen hoe de beeldvorming van de Ander precies werkt.

De uitkomst van het onderzoek is dat de Ander in verschillende mate aanwezig is in de liedjes. Het beeld van de Ander wisselt dus van lied tot lied. Ten eerste zijn er liedjes waarin de Ander afwezig is en Oost-Indië slechts wordt genoemd als bron van rijkdom. Ten tweede zijn er liedjes waarin de Ander een kleine rol speelt. Zeemannen hebben het bijvoorbeeld kort over de hoeren met wie ze omgaan. Ten derde zijn er liedjes waarin een uitgebreid beeld van de Ander wordt gegeven. Hierbij gaat het vooral over vrouwen en prostituees, niet over mannen. De vrouwen worden gepresenteerd als gewillig en erotisch losbandig. Enerzijds zien de zeemannen dit als iets positiefs, anderzijds als iets verderfelijks. 

De zeemansliederen bevatten dezelfde stereotypes als in andere vroegmoderne teksten. Het doel ervan was om de Zelf te verheerlijken. Verschil met de reisteksten en -journalen is dat de zeemansliederen een duidelijke sociale functie hadden: ze verbonden de scheepsgemeenschap en gaven het een identiteit. De onderwerpen uit de liedjes spraken de zeemannen daarom erg aan: drank, geld en vrouwen voeren de hoofdtoon. Ook was er veel ruimte voor humor en zelfspot, terwijl dat bij andere vroegmoderne teksten als reisverslagen en -journaals minder is. Het effect hiervan was dat het gedrag van de Zelf en de Ander op een luchtige manier werd bekritiseerd, zodat het begrijpelijk was voor een groot publiek. De zeemansliederen sluiten dus enerzijds aan bij andere teksten, maar wijken er ook van af.