Thema's en voorbeelden Middelnederlandse letterkunde

Het kluizenaarschap is in de Middeleeuwen een veelvoorkomend verschijnsel onder vrouwen. Zowel in Nederland als in Engeland hebben vrouwen zich vrijwillig op laten sluiten in een kluis, behorend bij een kerk, om daar in afzondering te leven met God. Een welbekende Utrechtse kluizenares is Berta Jacobs, beter bekend als Suster Bertken. Een kluizenares met een soortgelijke status in Engeland is Julian of Norwich. Het doel van dit onderzoek is om Bertken uit de Lage Landen te vergelijken met de Engelse Julian, zowel aan de hand van een levensbeschrijving van de vrouwen als een comparatieve lezing van hun primaire bronnen. Hiervoor wordt de volgende onderzoeksvraag bestudeerd: In hoeverre zijn er overeenkomsten en verschillen te vinden tussen de kluizenares Suster Bertken uit de Lage Landen en de Engelse kluizenares Julian of Norwich in een analyse van hun primaire werken en van de context waarin zij schreven? Om deze vraag te beantwoorden bevat dit onderzoek een comparatieve vergelijking van zowel de biografieën van Bertken en Julian als enkele van hun primaire bronnen, voor Bertken Een Innighe Sprake en Het Kerstnachttraktaat en voor Julian Revelations of Divine Love. Voor de onderbouwing van deze analyse wordt gebruik gemaakt van Sapiro’s transfer-theorie, Richs ‘politics of location’, Crenshaws theorie over intersectionaliteit, Stanzels theorie over vertellersperspectieven en De Lauretis’s onderzoek naar genealogieën. Dit onderzoek maakt duidelijk dat deze vrouwen als kluizenaressen sterke overeenkomsten vertonen, maar dat ze als schrijvende vrouwen op een andere, persoonlijke en zelfs originele manier te werk gaan.

In dit onderzoek wordt de vraag beantwoord hoe invulling gegeven wordt aan het begrip ‘hoofsheid’ in de drie kernteksten van de Lancelotcompilatie: Lanceloet, Queeste vanden Grale en Arturs doet. Bekend is dat in de 12^e en 13^e eeuw hoofsheid als cultureel ideaal binnen de adellijke wereld een grote rol speelde, maar dat de invulling van dit ideaal verschilde per auteur. Door invloed van de kerk veranderde dit ideaal van de wereldlijke ridder drastisch naar dat van een vrome ridder in dienst van God. Door middel van een computationele analyse is gekeken naar de vele varianten in de drie kernteksten van ‘hoofsheid’ en diens antoniem ‘dorperheid’, naar de frequentie van de lemma’s, de vindplaats(en) en totale verdeling van de lemma’s in de kerntekst. De hieruit verkregen fragmenten zijn onderworpen aan een close reading, waarbij rekening gehouden is met de context van de situatie, de betrokken personages en de mogelijke eigenschappen die bij de lemma’s ‘hoofsheid’ en ‘dorperheid’ voorkomen. De verkregen data uit de analyse en de bestudering van het cultuurhistorisch kader laten een correlatie zien tussen de invulling van het begrip ‘hoofsheid’ in de 13^e en 14^e eeuw in het cultuurhistorische kader enerzijds en in de drie kernteksten van de Lancelotcompilatie anderzijds.

In dit eindwerkstuk staan de verhalenbundels Dat Bedroch der Mannen en Dat Bedroch der Vrouwen centraal. De verhalenbundels zijn nooit inhoudelijk vanuit genderperspectief onderzocht, terwijl zij zich daar zeker voor lenen. De titels lijken te impliceren dat vrouwen een ander soort bedrog plegen dan mannen. Ik analyseer het thema ‘bedrog’ in de proloog en de eerste vier teksten van Dat Bedroch der Mannen en Dat Bedroch der Vrouwen vanuit genderperspectief, waarbij ik een antwoord formuleer op de vraag: in hoeverre komt het bedrog dat wordt gepleegd in Dat Bedroch der Mannen overeen met het bedrog dat wordt gepleegd in Dat Bedroch der Vrouwen? Middels een thematisch, vergelijkend onderzoek naar bedrog wordt gekeken of het soort en de situatie waarin bedrog wordt gepleegd gender gerelateerd is. De analyse richt zich op de performance van de personages rondom het thema bedrogen het beeld dat de auteur neerzet. Dit onderzoek toont dat vrouwen bedrog plegen of bedrogen worden, doordat zij van nature zwakker zouden zijn.

Het vak Nederlands in het voortgezet onderwijs staat onder druk, waardoor er minder ruimte is voor het literatuuronderwijs en specifiek de historische literatuur daarbinnen. Dit is een zorgelijke ontwikkeling, omdat juist historische literatuur een belangrijke rol kan spelen bij het (historische) bewustzijn van leerlingen. Om ervoor te zorgen dat leerlingen historische literatuur blijven lezen is het van belang de waardering voor deze literatuur te vergroten. Er is echter nog weinig (recent) onderzoek gedaan naar de manieren waarop deze waardering vergroot kan worden. Daarom werd in dit onderzoek gekeken naar de waardering van een specifieke richting binnen de historische literatuur, namelijk Middelnederlandse teksten, en het effect van andere werkvormen op deze waardering. De onderzoeksvraag die centraal stond was: Hoe kan de waardering van een Middelnederlandse tekst in het voortgezet onderwijs verbeterd worden? Hierbij is gekeken naar de waardering van een Middelnederlandse tekst en twee verbeteringsmethodes: het geven van contexten en het koppelen van de tekst aan een video. Voor dit onderzoek is gebruik gemaakt van de Schildknaappassage uit de Roman van Walewein. Deze werd voorgelegd aan 41 vwo-leerlingen van het Mollerlyceum te Bergen op Zoom: zij konden hun waardering voor de passage aangeven aan de hand van een aantal stellingen. Uit de resultaten bleek dat de leerlingen de tekst relatief laag waardeerden en dat de verbeteringsmethodes er niet voor konden zorgen dat de waardering hoger werd. Het advies voor de onderwijspraktijk is dan ook om in te zetten op andere (creatieve) werkvormen. Het tweede advies is om te onderzoeken of een meer individuele benadering past bij het onderwijs in de Middelnederlandse literatuur. Het derde advies is om Middelnederlandse literatuur in te zetten voor leerlingen met dyslexie, omdat uit het onderzoek bleek dat zij veel kunnen hebben aan de korte zinnen van deze teksten.

Geheimen zijn een onderwerp van alle tijden. Vandaag de dag wordt er door het Centre for Privacy Studies, opgericht in 2017 door de Universiteit van Kopenhagen, onderzoek gedaan naar privacy vanuit de historische context van verschillende disciplines. Vanuit dit onderzoekscentrum wordt echter nog niet naar literatuur en het Middelnederlands taalgebied gekeken. Daarom probeert dit onderzoek, door middel van een case study, een basis te leggen voor literair-historisch onderzoek naar dit onderwerp. Door middel van close reading en een comparatieve analyse tussen verschillende tekstvarianten van de Borchgravinne van Vergi wordt er gekeken naar opvattingen van personages over een centraal geheim, en het gedachtengoed zoals deze naar voren komt in de Middelnederlandse overlevering van de Borchgravinne van Vergi. Uit de analyse blijkt dat de personages van de hertog en hertogin respectievelijk een positieve en een negatieve reactie hebben, die gebaseerd lijkt op gebeurtenissen, rondom de ridder, die eerder in het verhaal zijn voorgevallen. De verteller laat in de proloog en epiloog doorschemeren hoe belangrijk het bewaren van de geheime liefde is. Verder laten de tekstvarianten van de Borchgravinne van Vergi in Handschrift Van-Hulthem (1405-1408), de Gentse Vertaling (tweede helft 14^e eeuw), Der Minnen Loep van Dirc Potter (1480) en de prozaversie in druk van de weduwe van Jacob van Liesveldt (1558-1560) een verschillend gedachtengoed tegenover geheimhouding zien. Het Handschrift Van-Hulthem en de Gentse Vertaling laten beide geheimhouding van minne als het grootste goed zien. Der Minnen Loep ziet ook een grote rol voor deze geheimhouding, maar heeft ook een sterke focus op roddelaars, zij worden hier door de verteller als schuldigen aangewezen. De prozaversie van de tekst laat de meeste afwijkingen zien. Hier krijgt het overspelige gedrag van de ridder en burggravin een negatieve connotatie. Toch wordt geheimhouding hier nog belangrijk geacht.