Thema's en voorbeelden Moderne letterkunde

Naar aanleiding van mediaberichtgeving waarin gesteld wordt dat jongeren steeds meer Engelstalige en minder Nederlandstalige werken lezen en waarin dit fenomeen in verband wordt gebracht met de hashtag #BookTok op social mediaplatform TikTok, is onderzocht hoe Nederlandstalige TikTok-gebruikers onder de Nederlandse hashtag #BoekTok spreken over Nederlandstalige boeken in vergelijking met Engelstalige boeken. Een corpus van 356 #BoekTok-video’s is geanalyseerd. Er is gekeken naar oordelen over boeken, kenmerken van boeken die worden uitgelicht en de contexten waarin boeken worden besproken.

De belangrijkste uitkomsten zijn dat hoewel onder #BoekTok meer over Engelstalige dan over Nederlandstalige boeken wordt gesproken, de Nederlandstalige boeken vaker positief gewaardeerd worden. Daarnaast blijkt er bij Engelstalige boeken veel aandacht te zijn voor de winkelprijs van boeken. Bij alle boeken, maar bij Nederlandstalige boeken meer dan bij andere, is er veel aandacht voor materiële aspecten, zoals vormgeving en illustraties. Bij Engelstalige boeken blijkt er meer dan bij andere boeken aandacht te zijn voor de representatie van minderheidsgroepen. Ter afsluiting worden enkele beperkingen van het huidige onderzoek besproken en worden er suggesties gedaan voor eventueel vervolgonderzoek.

In dit onderzoek wordt het door mij opgestelde fenomeen ‘talige leegte’ bestudeerd aan de hand van het stijlfiguur ellips, waarbij syntactisch verplichte elementen uit de waarneembare structuur van een zin worden weggelaten. De subjectellips en de werkwoordellips staan hierbij centraal. Deze specifieke vormen van ellipsis zijn speciaal in hun soort door de belanghebbende functie van het werkwoord in de Universele Grammatica en het daarmee samenhangen van de subjectfunctie. De afwezigheid van het werkwoord op waarneembaar niveau van taal zorgt voor ontregeling van de taal op het diepste niveau, in de Universele Grammatica. De afwezigheid van het subject zorgt specifiek het Nederlands voor ontregeling van de syntax, die op zijn beurt onderhevig is aan de Universele Grammatica. De leegtes die beide ellipsvormen creëren, worden bestudeerd aan de hand van een taalkundige analyse van de poëzie van de Nederlandstalige dichter Eva Gerlach (geb. 1948), zoals verwoord in de onderzoeksvraag: Welke effecten produceren de subjectellipsen en werkwoordellipsen in de poëzie van Eva Gerlach?

Gerlachs poëzie fungeert hierbij als medium om de mogelijke effecten van de talige leegte gecreëerd door subject- en werkwoordellipsen in poëzie aan het licht te brengen. De verschillende ellipsvormen zijn opgedeeld in vier verschillende categorieën. De insteek van dit onderzoek was dat het gebruik van de subject- en werkwoordellips in Nederlandstalige poëzie zou bijdragen aan het creëren van een metafysische dimensie binnenin de taal. De syntactisch afwijkende aard van het stijlfiguur ellips en de samenhang van de “talige werkelijkheid” en “de” werkelijkheid impliceren dat dit inderdaad het geval zou moeten zijn. Alhoewel het indirect elke keer het geval is, blijkt het creëren van een metafysische dimensie niet in alle gevallen het voornaamste effect van de toepassing van deze ellipsvormen te zijn. Zeker de subjectellips met typografische bezetting van de subjectspositie lijkt af te wijken van de idee dat het stijlfiguur ellips standaard bijdraagt aan de creatie van een nieuwe dimensie binnenin taal.

Dit onderzoek verhoudt zich tot een breder onderzoeksveld waarbinnen talige leegte een rol speelt, maar focust op het specifieke niveau van talige leegte op syntactisch-lexicaal niveau. Het concept talige leegte is op zijn beurt te bekijken binnen de benadering van het concept “leegte” an sich, dat een meer existentieel filosofische insteek heeft, waarbinnen de wisselwerking tussen de concepten “aanwezigheid” en “afwezigheid” centraal staat. Aan het einde van dit onderzoek wordt het begrip talige leegte teruggekoppeld aan deze wisselwerking. Met het onderzoeken van een letterkundig corpus aan de hand van een taalkundige analyse, begeeft dit onderzoek zich binnen het onderzoeksgebied “stilistiek”. Door deze benadering vervolgens te koppelen aan de semantiek is dit onderzoek ook te plaatsen binnen de taalfilosofie.

Het sociale model van disability, dat als uitgangspunt wordt genomen binnen de disability studies, schiet tekort om de belichaamde ervaring van chronische ziekte adequaat te theoretiseren. Mijns inziens heeft de grove scheiding tussen het sociale (disability) en het fysieke (beperking) ertoe geleid dat de disability studies er nog niet in zijn geslaagd lijden, pijn en dus ook chronische ziekte op een passende manier te theoretiseren. Met behulp van een vergelijkende lezing van de romans Malva (2015) van Hagar Peeters en Welkom in het Rijk der zieken (2019) van Hanna Bervoets wordt het sociale model van disability geproblematiseerd en wordt er toegewerkt naar een passend model van disability, waarin chronische  ziekte op een adequate manier getheoretiseerd kan worden. Ik gebruik voor deze analyse twee theorieën uit de letterkundige disability studies om de constructie van disability en normaliteit in de twee romans te analyseren: de theorie van narratieve prothese (‘narrative prosthesis’) van David Mitchell en Sharon L. Snyder en de theorie van normaliteit (‘normalcy’) van Lennard Davis. Deze theorieën worden geoperationaliseerd in de vorm van een metaforenanalyse en een analyse van het normaliteitsdiscours, aangevuld met een analyse van de vertelsituatie.

De metaforenanalyse van enkele metaforen in Malva heeft duidelijk gemaakt dat Malva’s uiterlijk, meer specifiek haar waterhoofd, in veel gevallen als tenor van de disability-metafoor dient. De metaforenanalyse toont aan dat de norm waar Malva van afwijkt, en die haar construeert als disabled, bovenal een visuele norm is: de norm die bepaalt hoe het normale lichaam eruitziet. De zichtbaarheid van Malva’s disability maakt Malva in de eerste plaats disabled, niet het feit dat ze niet kan lopen, spreken en chronische pijn heeft.

Het hoofdpersonage Clay in Welkom in het Rijk der zieken voldoet aan deze visuele norm: aan zijn uiterlijk is niet te zien dat hij chronisch ziek is. Clay lijdt namelijk aan een “onzichtbare ziekte” (Bervoets 49): Q-koortsvermoeidheidssyndroom. Clay wordt daardoor aan de hand van niet-visuele normen geconstrueerd als disabled personage. Zo wijkt Clay af van een mannelijkheidsnorm en een seksualiteitsnorm als gevolg van zijn chronische ziekte. Door dit verschil in zichtbaarheid wijken de disability-metaforen in Welkom in het Rijk der zieken af van de metaforen in Malva. Doordat de chronische ziekte van Clay geen visuele markering op het lichaam heeft zijn de metaforen genoodzaakt om belichaamd te worden.

Hoewel Clay en Malva op een andere manier, aan de hand van andere metaforen en normen, worden geconstrueerd als disabled personages, hebben ze allebei te maken met uitsluiting, onbegrip en stigmatisering. In welk model van disability kunnen zowel de verschillen als de overeenkomsten tussen deze twee ervaringen van disability worden opgenomen? Het verschil tussen de constructie van Clay en de constructie van Malva als disabled maakt duidelijk dat het de interactie is tussen het individuele lichaam en de sociale omgeving die de disability creëert. Dit model van disability staat bekend als het interactionele model van disability (Shakespeare, “Social Model” 200). Om chronische ziekte op te kunnen nemen in een model van disability moeten we wat mij betreft toewerken naar een interactioneel model van disability.

In deze studie van Louis Couperus’ De stille kracht (1900) staat meervoudige mannelijkheid centraal. Naast de politieke context van 1900 in de Nederlandse koloniën, spelen opvattingen over kolonialisme en gender een belangrijke rol in een kritische lezing van Couperus' canonieke Indische roman. Mannelijkheid ligt aan de basis van de nationale identiteitsvorming; deze nationale identiteit is, met name in een koloniale context, altijd sterk gegenderd geweest. Door middel van close reading wordt geanalyseerd hoe de mannelijkheid van het hoofdpersonage Van Oudijck wordt gefocaliseerd via verschillende personages. In De stille kracht vormt de mannelijkheid van Van Oudijck de representatie van de Nederlandse koloniale identiteit. Een intersectionele interpretatie van deze roman expliciteert het snijvlak van mannelijkheid en kolonialisme.

In eerder onderzoek naar de kruising van gender en kolonialisme is al veel aandacht besteed aan de vrouwelijke genderpositie. Buikema illustreert de verschillende genderposities door een moderne postkoloniale lezing van De stille kracht, die steunt op feministische literatuurtheorie. Vanwege de centrale rol van de mannelijke genderpositie in de koloniale identiteitsvorming, is het van belang ook mannelijkheid in acht te nemen. Lezingen van De stille kracht van Buikema en Pattynama maken inzichtelijk hoe de familieretoriek van de koloniaal ten opzichte van de inheemse bevolking veelvuldig wordt aangehaald in de mannelijke representatie van de koloniale overheerser. Een representatie-analyse van Van Oudijck als patriarch laat echter geen ruimte voor een meervoudig perspectief op mannelijkheid. Door nauwgezet te analyseren welke rol meervoudige manlijkheid speelt in de vorming van een nationale identiteit, komt een vaak onderbelichte problematiek aan de oppervlakte die voortkomt uit een dualiteit in de ziel van de natie. Zowel de mannelijke koopman als de mannelijke dominee spelen een sleutelrol in de constructie van de Nederlandse koloniale identiteit. Aan dit dominee-koopmanmotief ligt een meervoudig mannelijkheidsideaal ten grondslag. Een intersectionele interpretatie van De stille kracht laat zien hoe de koopman een steeds belangrijkere rol gaat spelen in de moderne West-Europese cultuur. Dit luidt een verschuiving in naar een nieuwe dominante vorm van mannelijkheid waarin moraliteit niet langer de belangrijkste pijler is. Deze verlegging kondigt de ‘postkoloniale melancholie’ aan die in Nederland werkzaam is. In de rouw om het verlies van de nationale eigenheid wordt niet de gekoloniseerde bevolking, maar de moralistische kolonisator “onschuldig” slachtoffer van het kapitalistische koloniale systeem dat geen ruimte laat voor het eergevoel van de Europese overheerser.

Sinds de 18^e eeuw is het psychiatrische, medische model van ‘gekte’ niet weg te denken uit het maatschappelijke discours. De wetenschappelijke discipline Mad Studies distantieert zich echter van de ‘medicalisering’ van gekte en benadert gekte als een breed politiek en sociaal probleem. Mad Studies poogt het begrip ‘normaliteit’ te deconstrueren en toont aan hoe het psychiatrische discours machtsstructuren en stigmatisering in stand houdt. Zo wordt gekte benaderd vanuit een sociaal-cultureel verklaringsmodel, dat de focus verlegt naar de buitenwereld die via het discours ons begrip van gekte bepaalt. Bovendien ligt de werkelijke verklaring van gekte volgens dit model bij ‘gekmakende’ maatschappelijke structuren. Ook in Nederlandstalige literatuur geproduceerd door de ‘millennialgeneratie’ wordt gekte gethematiseerd. Literatuurwetenschappers Hans Demeyer en Sven Vitse verbinden het persoonlijk onbehagen, de ‘affectieve crisis’ die personages in het millennialproza veelal ervaren, met contemporaine maatschappelijke crises. Ook de ervaring van gekte zou kunnen worden gezien als gevolg van deze crises, een opvatting die overeenkomt met het sociaal-culturele model.

In dit eindwerkstuk vergelijk ik hierom twee millennialromans met daarin een ‘gek’ (hoofd)personage: Ik ben er niet (2020) van Lize Spit en Harpie (2020) van Hannah van Binsbergen. Door middel van een close-reading, waarbij ik focus op representaties van de ‘gekke’ personages ten opzichte van de cultuurtekst en op de passages waarin ‘gekte’ voorkomt als motief, onderzoek ik hoe het medische model zich verhoudt tot het sociaal-culturele model bij de typering van gekte in deze romans.

Uit mijn analyse blijkt dat de romans gekte op zeer verschillende wijze thematiseren. Ik ben er niet is een verhaal over een medische stoornis, al wordt hierin ook de cultuurtekst over gekte ter discussie gesteld, en daarmee het sociaal-culturele model besproken. Harpie gaat daarentegen in tegen het psychiatrische narratief, en toont hoe de moderne sociaal-culturele context van arbeids- en genderverhoudingen gekmakend zijn. Ik laat zien hoe de abstracte auteurs van beide romans het sociaal-culturele model betrekken en daarmee op verschillende wijze reflecteren op gekte binnen de millennialgeneratie.